Baal (Ortadoğu Mitolojisi)

BAAL Yakındoğu Mitolojisinde Çok sayıda yağmur, bereket ve tarım tanrısı için kullanılan genel isim olup, ‘efendi’, dişil formu Baalat ise ‘hanımefendi’ anlamlarına gelmekteydi. Akad karşılığı Bel olan Baal Fenike’nin yerel bereket ve tabiat tanrısıyken sonraları Yahudiler tarafından sahte tanrı olduğu ileri sürülerek reddedilmiştir. Eski Ahit’te Baal veya Baalim formunda “Uçan Böceklerin tanrısı” (Baalzebub) ve “Antlaşma tanrısı” (Baal-berith) gibi çok sayıda tanrı anılmıştır. Tanrının Baal-Sidon veya Baal-Lebanon, Baal Tyros (Melqart), Baal-Hadad gibi adlarla anılan çok sayıda yerel varyantı ortaya çıkmıştır.

Marduk’un Öncülü Baal

Baal, fırtına tanrısı Dagan’ın oğlu olmakla kalmayıp Babil tanrısı Marduk’un ilk örneğidir. Baal, deniz ya da denizin kişileştirilmiş formları deniz tanrısı Yam veya

Yılan Lotan’ı (İbranice Leviathian) yenilgiye uğratarak suların karalardan çekilmesini sağlamıştır. Baa, Yam’dan sonra Ölüm (Mot) ile savaşmış, düşmanının gücü karşısına yer altı dünyasına çekilmek zorunda kalınca yeryüzünde kıtlık ve kuraklık baş göstermiştir. Baal’ın kız kardeşi Anat yeraltına inerek yeryüzünü kurtarmış ve kardeşini yeniden hayata döndürmüştür. Tanrı Yehova’nın öfkelenmesine sebep olan Kenan ülkesindeki Baal tapınakları (Levililer 26:30; Mezmurlar 78:58) tapınaklar İsrail komutanları tarafından yıkılmışsa da (Sayılar 33:52; Tesniye 33:29) İnsan kurbanını da içeren Baal kültünün kral Hezekiah zamanına dek (MÖ 7. yüzyıl) sürdürüldüğü bilinmektedir. Baal kültü Fenikelilerin Akdeniz ticaret dünyasında oynadığı etkin rol sayesinde Yunan kültürüne de geçmiştir. Hyksoslarca Mısır’a getirilen Baal Mısır sanatında uzun şeritleri olan konik şapkalı, boğaz boynuzlu bir tanrı olarak tasvir edilmişse de sonradan Seth ile özdeşleştirilmiştir. Yahudiler kutsal bilgilere sahip kişileri Baal Şem olarak tanımlamakta olup, bu kelime aynı zamanda Hasidizm’in kurucusu İsrael ben Eliezer’in (MS 1699-1760) lakabıdır. Ortaçağ Avrupa’sında Baal’in geç versiyonlarından birisi Cehennem’in efendisi olarak Bael adıyla tanımlanmış, kurbağa, kedi ve insan olmak üzere üç kafalı olarak tasavvur edilmiştir.

Baal adlı tüm Ortadoğu Tanrıları

BAAL ADDİR [Fenike Mitolojisi] Bereket ve yeraltı dünyasının tanrısıdır. Bugünkü Beyrut yakınlarındaki Byblos (modern Cebail) antik şehrinin koruyucu tanrısı olup, kültü Kartaca’ya dek yayılmıştır. Kartaca’ya giden Romalı askerler tanrıyı Jüpiter Valens ile özdeşleştirmişlerdir.

BAAL BERİTH Bkz. Baal

BAAL BİQAH [Yakındoğu Mitolojisi] Batı Samilerinin inanışında Lübnan kökenli iklim tanrısının “Düzlüklerin efendisi” anlamına gelen adı olup Baalbek şehrine adını vermiştir. Helenistik dönemde güneş ve gök tanrısı olarak tanımlanmış Yunan tanrısı Helios’un adından hareketle Baalbek şehrinin adı da Heliopolis olmuştur.

BAAL BRATİ [Yakındoğu Mitolojisi] Yerel bir dağ tanrısının adıdır.

BAAL ERET MAHARLET [Ugarit Mitolojisi] Bereket tanrısının adıdır.

BAAL GAD [Yakındoğu Mitolojisi] Gad kabilesinin keçi tanrısının adıdır.

BAAL GEBAL [Fenike Mitolojisi] Byblos’un (İncil’de Gebal olarak geçen liman kenti) yaratıcı tanrıçasının adı olup ‘Gebal’in hanımefendisi’ anlamına gelmekteydi.

Bu tanrıçaya adanmış bir tapınağın kalıntılarına Beyrut’un 30 km kuzeydoğusunda Cebail köyü yakınlarında rastlanmıştır.

BAAL HADAD [Yakındoğu Mitolojisi] Suriye kökenli olup adı ‘şimşeğin efendisi’ anlamına gelen şimşek ve fırtına tanrısıdır. Babil tanrısı Adad’ın karşılığı olan Baal Hadad iklim olaylarıyla da ilişkilendirildiği için “bulutlara binen” lakabıyla anılmakta, ayrıca savaşçı niteliğinden dolayı Prens Baal olarak bilinmekteydi. Deniz (Jamm) ile Ölüm’ün (Mot) düşmanı olan tanrı Ugarit Ras Şamra yazıtlarında Sapan dağında ikamet ettiği için bu dağın adıyla yani Baal-Sapan olarak da adlandırılmaktadır. Ras Şamra’da bulunan kitabeli bir dikili taşta Baal Hadad elinde bir topuz ile yıldırım tutarken tasvir edilmektedir.

BAAL HAMMON [Yakındoğu Mitolojisi] Kartaca bereket tanrıçasının adı olup çocuk kurban etmeyi içeren bu kült Malta, Sicilya ve Sardinya’ya da yayılmıştır. Adı ‘Tütsü sunaklarının efendisi’ anlamına gelip çöl tanrısı Ammon ile benzer yönleri bulunan Baal-Hammon Yunan mitolojisinde Kronos, Roma’da ise Saturn ile özdeşleştirilmiştir.

BAAL KARMELOS [Yakındoğu Mitolojisi] Eski Ahit’e göre Karmel Dağı’nda ibadet edilen bir kehanet tanrısının adı olup Roma dönemine en azından Vespasian iktidarına dek önemini korumuştur. İlyas peygamberin meydan okuduğu rahiplerin Baal Karmelos tapınağında bulunduğu sanılmaktadır (1. Krallar 18,19)

BAAL KARNAİN [Yakındoğu Mitolojisi] Baal Hammon’un Kuzey Afrika’ya özgü (Kartaca) varyantlarından birisi olan bir dağ tanrısının adıdır. Boynuzlu olarak tasvir edilen tanrının adı “iki boynuzun efendisi” anlamına gelmekteydi. Romalılarca Saturnus’a benzetilmiş ve Saturnus Balcarnensis olarak adlandırılmıştır.

BAAL MALAGE [Fenike Mitolojisi] Bir koruyucu tanrının adıdır.

BAAL MARQOD [Yakındoğu Mitolojisi] Bugünkü Beyrut civarında bir tapınağı bulunan Suriye şifa tanrısı olup adı “dansın efendisi” anlamına gelmekteydi. Romalılarca Jüpiter’e benzetilmiştir.

BAAL MELKART [Fenike Mitolojisi] Tyre kentinin baş tanrısı olmakla birlikte Kartaca’ya da taşınmış orada da büyük saygı görmüştür.

BAAL PEOR [Fenike Mitolojisi] Eski Ahit’te bahsi geçen Ölü Deniz civarında yer alan Moab ülkesinde güneş tanrısı ve ay tanrıçasının ortak adı olup ‘Peor’un efendisi’ anlamına gelmekteydi. Asur söylencelerinde Belphegor adıyla geçen Peor, Ürdün nehrinin batı kıyısında bir dağın adı ve bu kültün merkezidir.

BAAL RAMMON [Yakındoğu Mitolojisi] Baal Hadad’ın görünümlerinden birisi olup “şimşekçi” anlamına gelmekteydi. Sonradan Yahudilerce “nar” adı takılarak alay edilmiştir.

BAAL SAPON [Fenike Mitolojisi] Denizcilerin koruyucu kabul edilen deniz tanrısı olup, adını Kuzey Filistin’deki Sapon dağından almaktaydı.

BAAL ŞAMİM [Yakındoğu Mitolojisi] Yıldızların, yağmur ve şimşeğin efendisi olan gökyüzü tanrısı olup, Kartaca ve Kıbrıs’a dek yayılmış Palmyra’da büyükçe bir tapınağı bulunan Suriye’de kökenli bir tanrıdır. Ba’al Şamin olarak da bilinen tanrının adı ‘Cennetin efendisi’ anlamında gelmekteydi. Selevkos sikkelerinden birisinde ardında yarımay bulunan tanrı elinde yedi ışın kollu bir güneş taşırken tasvir edilmiştir. Sembolü kartal olan Baal Şamim, Romalılarca Caelus (gökyüzü) olarak adlandırılmıştır. Ermeni Panteonunda Barşamina, Parşam veya Barşam adlarıyla yer alan Asur kökenli kabul edilen tanrı Ermenilerin uzak atası Aram ile Hayk’ın rakibiydi. Ermeni kralı Dikran MÖ 1. Yüzyılda Mezopotamya seferinde Barşam’ın fildişi ve gümüşten yapılmış bir heykelini bulup Erzincan’da Tortan yöresine getirtmiştir. Ermeni söylencelerinde samanyolunun Vahakn’ın Barşam’dan çaldığı samanla kaçarken gökyüzüne saçılan saman tanelerinden oluştuğu anlatılmaktadır.

BAAL ŞAMAYİM [Fenike Mitolojisi] Gökyüzünün efendisi olarak bilinen tanrı İsrail’de Yahweh’e (Yehova) rakip görülmüştür.

BAAL ŞEM Bkz. Baal

BAALZEBUL Bkz. Beelzebub

Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016